FANTASTYKA

Fantastyka to bardzo obszerne pojęcie, które może odnosić się do wielu elementów kultury takich jak literatura, kinematografia, różnego rodzaju gry a czasem nawet malarstwa.  Najogólniej rzecz ujmując fantastyką nazywa się to, co w realnym świecie jest niemożliwe.  

W literaturze termin fantastyka określa tworzenie fabuły  w bardzo konkretny sposób. Chodzi o  wykreowanie świata przedstawionego, który w mniej lub bardziej znaczący sposób odbiega od świata rzeczywistego, w którym funkcjonujemy na co dzień (często elementy te przeplatają się z faktami na przykład fizycznymi czy historycznymi).  Zazwyczaj autorzy osiągają ten cel przez dodanie do akcji magicznych elementów i postaci, wymyślenie jakiejś krainy lub historii poprzedzającej wydarzenia, stworzenie własnych, nowych słów i wiele, wiele innych. Idealnym przykładem może być słynna trylogia J. R. R. Tolkiena pod tytułem “Władca pierścieni”. Tam akcja rozgrywa się w wymyślonym przez autora Śródziemiu, a bohaterami są bardzo osobliwe stworzenia takie jak smok, hobbici, krasnoludy czy elfy. 

Jednak pomimo tego autorzy często szukają  inspiracji i pomysłów dla swoich dzieł w istniejących już dziełach, tych wymyślonych jak również obecnych w realnym świecie. Dlatego w wielu przypadkach w literaturze fantastycznej można dopatrywać się elementów zaczerpniętych z baśni, mitologii, kronik historycznych ale również tradycji oraz wierzeń ludowych.  

To, co również cechuję fantastykę jest fakt, iż jest ona bardzo swobodną i płynną formą dla autora. Granice jej zasięgu w łatwy sposób można przesuwać i zmieniać. Trudno umieścić ją w bardzo sztywnych ramach, co dodaje jej jeszcze większej wyjątkowości i  pozwala na dużą możliwość do rozwoju wyobraźni oraz popuszczenia wodzów swojej fantazji. Fantastyczne historie mogą opowiadać praktycznie o wszystkim. Począwszy od miłości i przyjaźni, przez politykę, sprawy społeczne, podróże oraz wyprawy, skończywszy na śmierci, zagadkach kryminalnych a nawet morderstwie. 

HISTORIA GATUNKU

Elementy fantastyczne i nadprzyrodzone pojawiają się w literaturze od zarania dziejów. Można je było zauważyć już w starożytności, w mitologicznych opowiadaniach przedstawiających losy ludzi i próbujących wyjaśnić historię świata oraz różnych zjawisk. 

Przykładowo komedie Arystofanesa, który swoje dzieła tworzył w starożytnych Atenach, wypełnione są fantastycznymi komponentami. Warto tutaj zwrócić uwagę zwłaszcza na jedno dzieło o tytule “Ptaki”. W utworze tym, jeden z ateńczyków buduje miasto w chmurach z ptakami, tym samym podważając autorytet najważniejszego greckiego boga, Zeusa. W starożytności fantastyka pojawiała się jednak nie tylko w greckich, ale również rzymskich utworach. Na rozwój całego gatunku wpływ miały takie dzieła jak “Metamorfozy” Owidiusza czy też “Złoty osioł” Apulejusza. Czerpiąc z mitycznych elementów ci znakomici pisarze pokazali jak części mitu w unikalny i osobliwy sposób mogą zostać wplecione w treść utworu. Oba dzieła zawierają kompleksowe narracje, w których istoty ludzkie są przekształcane w zwierzęta, a nawet przedmioty nieożywione. 

Istnieje również wiele dzieł, w których granica między rzeczywistością a fantastyką jest lekko zatarta. Biorąc pod uwagę świadomość społeczeństwa oraz naprawdę okrojoną wiedzę w wielu tematach ludzi, na różnych etapach historycznych nie można zapominać o tym, że dokładnie nie wiadomo czy pisarze wierzyli w niektóre elementy swoich dzieł i uważali je za rzeczywistość. Dlatego trudno jest wskazać konkretny moment w historii literatury oraz historii świata, w którym można mówić o jednoznacznym pojawieniu się fantastyki, myśląc o niej w obecnym znaczeniu. 

FANTASTYKA W LITERATURZE WSPÓŁCZEŚNIE

Pomimo tego, że historia literatury fantastycznej we współczesnym rozumieniu została zapoczątkowana przez  “Król Złotej Rzeki” Johna Ruskina, który  ukazał się w 1841 roku, za prekursora tego nurtu  uważa się  George'a MacDonalda, szkockiego pisarza utworów takich jak “Phantastes” (1858 r.) czy “Księżniczka i goblin” (1872 r.). “Phantastes” przez wielu uważana jest za pierwszą powieść fantastyczna napisaną specjalnie dla dorosłych. W późniejszym czasie twórczość George'a MacDonalda wywarła spory wpływ na prace znakomitych pisarzy fantastyki, takich jak  J. R. R. Tolkien czy C. S. Lewis.  

Na przełomie XIX oraz XX wieku literatura fantastyczna zaczęła zyskiwać na popularności w społeczeństwie. Wtedy też, na kanwie twórczości wielu anglojęzycznych  pisarzy, powstał podgatunek powszechnie znany jako “zagubiony świat”, który cieszył się dużym entuzjazmem wśród czytelników. W tym czasie zostało również opublikowanych kilka klasycznych pozycji fantastycznych, takich jak “Piotruś Pan”, którego napisał Sir James Matthew Barrie oraz “Czarnoksiężnik z Krainy Oz” autorstwa Lymana Franka Bauma. 

Na ówcześnie tworzoną fantastykę nieco przychylniejszym okiem patrzono jeśli z założenia była ona skierowana do dzieci i młodzieży aniżeli dorosłych. I właśnie dlatego autorzy chcąc pisać takie dzieła musieli uwzględnić ich formę i treść akurat do takiej grupy wiekowej swoich odbiorców. Dlatego też przez bardzo wiele lat wszystkie powieści, opowiadania, historyjki fantastyczne  były  klasyfikowane jako literatura dziecięca. Tak też stało się z wcześniej wspomnianym już “Władcą Pierścieni” Tolkiena, również zaliczonego do literatury przeznaczonej dla młodszych czytelników. 

Na przestrzeni upływających lat, przemian politycznych i społecznych literatura nie mogła pozostać obojętna na zmiany. Powszechne trendy i nowe nurty miały swój wpływ na odbiór fantastyki przez ludzi. Przykładowo dwudziestowieczna fascynacja nauką w Chinach oraz siła oddziaływania bardziej rozwiniętych krajów zachodnich, była przyczynkiem do tego, że magiczne stworzenia, ożywione przedmioty, zaklęcia i nieistniejące krainy z takich powieści postrzegane były jako przesądne i zacofane historie utrudniające rozwój i modernizacje. Dojście do władzy komunistów wcale nie ułatwiało zadania pasjonatom fantastyki. Dopiero po zakończeniu Rewolucji Kulturowe w 1976 roku fantastyka w Chinach zaczęła na nowo odradzać się w sercach i umysłach czytelników. 

W zachodnich krajach fantastyka zaczęła być publikowana w  tak zwanych pulp magazines (niedrogie magazyny zawierające popularne treści beletrystyczne, drukowane na gorszej jakości papierze). W okresie ich świetności przyczyniły się one do upowszechnienia fantastyki dużej ilości osób zarówno w Stanach Zjednoczonych Ameryki, jak również w Wielkiej Brytanii. Za ich sprawą coraz większą popularnością zaczęła cieszyć się podkategoria fantastyki - science fiction (fantastyka naukowa). W 1923 roku w Ameryce ukazał się pierwszy magazyn w całości skupiony na fantastyce o nazwie “Weird Tales”. 

I tak z biegiem czasu literatura fantastyczna rozwijała się, stawała się coraz bardziej popularna i dostępna, a za tym zyskiwała coraz to większą rzeszę fanów i pasjonatów. Pod koniec lat 60 pojawił się nurt tzw. high fantasy (akcja tych utworów nie tylko zawierała elementy fantastyczne, ale cała osadzona była w innym, wymyślonym świecie). Wtedy też powieści takie jakie “Hobbit” i “Władca Pierścieni” J. R. R. Tolkiena pozwoliły wejść fantastyce do mainstreamu. Do ugruntowania pozycji tego gatunku przyczyniły się również pozycje takie jak “Opowieści z Narnii” C. S. Lewisa czy “Ziemiomorze” Ursuli K. Le Guin. 

W XXI wieku literatura fantastyczna nadal była na wysokiej pozycji zainteresowania, a jej popularność rosła i wciąż rośnie, czego dowodem może być absolutnie ponadczasowa seria J. K. Rowling “Harry Potter” oraz “Wiedźmin” Andrzeja Sapkowskiego. 

PODZIAŁ FANTASTYKI

Gatunek ten zasadniczo dzieli się na trzy główne nurty:

• fantasy
• fantastyka naukowa
• horror 

Fantasy - jest nurtem podrzędnym do fantastyki. Cechą wyróżniającą go na tle innych podgatunków jest przede wszystkim obecność magii, nadprzyrodzonych wydarzeń i mocy, magicznych, mitycznych  stworzeń. Przedstawione tam historie są nierealistyczne jednak cechuje je wewnętrzna spójność i logika. Nie są one przypadkową serią losowych zdarzeń, ale w obrębie powieści łączą się w sensowną całość. Wydarzenia rozgrywają się w innym świecie pełnym osobliwych przedmiotów i praw. Twórcy tego rodzaju fantastyki najczęściej czerpią inspiracje z kultury ludowej, legend, baśni, kronik, podań ustnych czy mitologii i tradycji starożytnych. W opowieściach tych unika się jednak zwrotów typowych dla bajek, takich jak “dawno, dawno temu” lub “w odległej krainie”, ponieważ służą one one do określania nieokreślonego. W przeciwieństwie do bajek czas i przestrzeń w powieściach fantastycznych są zazwyczaj jasno określone, nawet jeśli nie występują w realnym świecie. 

Fantastyka naukowa (science fiction)- bazuje na tym co nie jest realne, nie wykluczając jednak  elementów rzeczywistych.  Z drugiej strony różni się od fantazy tym, iż głównej roli nie grają tam magiczne komponenty a bardziej skupia się na postępie technologicznym i przewidywaniu nowych osiągnięć w tej dziedzinie oraz ich wpływowi na życie poszczególnych osób, ale też całego społeczeństwa. Opisuje futurystyczne idee, eksploracje kosmosu, światy równoległe.  

Horror - może być również nazwany fantastyką grozy, obok fantasy i science fiction należy do podgatunku fantastyki. Jego celem jest przestraszenie, wywołanie uczucia grozy, niepokoju, zaskoczenia a czasem nawet obrzydzenia u czytelnika. Typowe dla horroru jest pojawianie się upiornych stworzeń takich jak potwory, wilkołaki, wampiry, duchy i zombie. Często spotykane jest również wplatanie w fabułę zjawiska paranormalnych, opętań, obecność nawiedzonych przedmiotów oraz brutalnych scen.

FANTASTYKA ZE SKANDYNAWII

Chociaż największą popularnością zazwyczaj cieszą się powieści fantastyczne anglojęzycznych autorów, nie oznacza to, że twórcy z innych krajów ich nie piszą. Przykładem takim może być chociażby Andrzej Sapkowski ze swoja wybitną serią “Wiedźmin”, przetłumaczoną na wiele języków,  czy Stanisław Lem, który stworzył podwaliny do tego, by gatunek ten mógł się w Polsce rozwijać. Nie inaczej jest w krajach skandynawskich, takich jak Szwecja, Norwegia czy Dania, gdzie powstały ciekawe i intrygujące pozycje fantastyczne. 

Znana wszystkim i powszechnie lubiana Astrid Lindgren kojarzona utożsamiana jest z literaturą dziecięcą, którą z pasją i zaangażowaniem poświęcała się przez wiele lat. Wśród jej twórczości można znaleźć trzy pozycje z gatunku fantastyki, również skierowane do tych młodszych czytelników. Są to “Mio, min Mio” (1954; Mio, mój Mio), Bröderna Lejonhjärta (1973; Bracia Lwie Serce), oraz Ronja Rövardotter (1981; Ronja, córka zbójnika). Dużą popularnością w Szwecji cieszy się również John Ajvide Lindqvist. Autor jest znany głównie z horrorów i opowiadań grozy, które są bardzo cenione wśród czytelników. Jego debiutanckim dziełem było “Låt den rätte komma in” (2004; Wpuść mnie). Rozgrywające się tam wydarzenia opowiadają o nieśmiałym i zakompleksionym Oskarze, mieszkającym na przedmieściach Sztokholmu, który nawiązuje przyjaźń z wampirzycą. Nagle w mieście dochodzi do morderstw w tajemniczych okolicznościach. Chłopiec zaczyna podejrzewać, że jego przyjaciółka może mieć z tym coś wspólnego, jednak nie chce kończyć tej relacji. Oprócz ciekawej i trzymającej w napięciu fabuły, książka ta porusza ważne i trudne tematy.

Wśród powieści fantastycznych dużym uznaniem i popularnością cieszą się serie. Zazwyczaj są to trylogie, jednak nie jest do warunek konieczny do tego, by seria okazała się sukcesem. Dzięki kilku książkom bazujących mniej więcej, na jednej historii czytelnik ma szansę przywiązać się do bohaterów, utożsamiać z nimi i przeżywać wspólnie przygody napotkane na kartach powieści. Dlatego też wielu fanów fantastyki może zainteresować również twórczość Erika Granströma. Jego książki z serii  "Krönikan om det femte konfluxen”  zebrały wiele pozytywnych recenzji. Jest to fantasy ze wspaniałym językiem, który dobrze obrazuje to, co dzieje się w powieści. Pierwszą pozycją z serii jest “Svavelvinter”. Historia zaczynaja się w momencie, gdy Imperium Trakorian ma problemy z upadkiem swojej kolonii siarki. W międzyczasie pułkownik Praanz jest ścigany przez wrogów, których nawet nie zna. Mimo to chce spróbować rozwiązać problem i zaciąga do pomocy łowcę smoków, tancerkę i tak zwanych czcicieli Remantru. Sama misja okazuje się jednak bardziej skomplikowana, niż mógł przypuszczać. Co tak naprawdę kryje się za nazwą "Svavelvinter"? 

Warto znać książki Erika Granströma. Są pomysłowe, ciekawe i często zabarwione humorem, co sprawia, że trudno jest się oderwać od lektury.  

Kolejność czytania "Krönikan om det femte konfluxen”jest następująca:

1. “Svavelvinter”
2. “Slaktare små”
3. “Vredesverk”
4. “Vanderland”

Chociaż baśnie nie do końca należą do gatunku fantastyki, niektórzy uważają je za jej podgatunek. Trudno się dziwić, ponieważ tam często magia nieustannie przeplata się z rzeczywistością, zwierzęta zaczynają mówić, a przedmioty ożywają lub nabierają innych niesamowitych właściwości. Dlatego też, mówiąc o skandynawskiej fantastyce warto chociaż wspomnieć wybitnego duńskiego twórcę jakim był Hans Christian Andersen. On, bazując właśnie na podaniach i tradycjach ludowych oraz własnej wyobraźni stworzył baśnie, które zachwycają nie tylko dzieci, ale również starszych czytelników. Do jednych z jego najpopularniejszych dzieł należą „Calineczka”, „Brzydkie kaczątko”, „Księżniczka na ziarnku grochu” czy „Dzielny ołowiany żołnierzyk”.                                     

W Norwegii z kolei, powstała trylogia nagrodzona wieloma skandynawskimi nagrodami pt. „Korpringarna” (Krucze pierścienie) autorstwa Siri Petterson. Jest to seria, która opowiada o świecie Ym, oparta na mitologii nordyckiej. Jest to więc cykl idealny dla fanów kultury skandynawskiej i osób zainteresowanych starymi wierzeniami. W trakcie lektury możemy poznać Hirkę, 15 letnia dziewczynkę, która w przeciwieństwie do innych mieszkańców magicznej krainy nie ma ogona i nie potrafi dysponować magią. W obawie przed utratą życia z rąk innych mieszkańców, musi ona uciekać. Kolejne tomy trylogii są kontynuacją historii Hirki i jej przygód oraz problemów. Książki w tej serii to: 

1. „Odinsbarn” (Dziecko Odyna) 
2. „Råta” (Zgnilizna) 
3. Evna (Evna) 

CZY WARTO CZYTAĆ SKANDYNAWSKĄ FANTASTYKĘ?

• pobudza wyobraźnię
• uczy kreatywności i nieszablonowego myślenia 
• pozwala na chwilę zanurzyć się w inny, magiczny świat
•  w wielu momentach wydarzenia lub bohaterowie zaskakują wzbudzając coraz większe zaciekawienie
• niesie ze sobą wartość moralną, ponieważ wiele książek porusza tematy ważne, chociaż trudne, moralne dylematy i niełatwe decyzje 
• jest źródłem rozrywki
• odrywa od rutyny dnia codziennego
• poszerza zasób słownictwa 
• niektóre powieści fantastyczne bazują na legendach czy wierzeniach i tradycjach przez co zwiększają świadomość i wiedzę kulturowo-historyczną czytelników
• często rzuca inne światło na jakieś zagadnienie czy problem oraz jego rozwiązanie 
• fantastyka w języku obcym jest świetną okazją do nauki języka na przykład poprzez porównywaniu tekstu z polskim tłumaczeniem 
• dziecięca literatura fantastyczna jest napisana łatwiejszym językiem co może być świetną okazją do ćwiczenia czytania ze zrozumieniem

FANTASTYKA PO SZWEDZKU

Aktualnie w naszym sklepie mamy dostępne bestsellerowe powieści J. K. Rowling “Harry Potter” oraz książki z serii “Wiedźmin” A. Sapkowskiego w języku szwedzkim. W zakładce “dla dzieci po szwedzku” znajdziesz wyżej wspomniane powieści fantastyczne Astrid Lindgren. Jeśli jednak chcesz kupić jakąś inną książkę w języku szwedzkim, duńskim czy norweskim, napisz do nas, a my sprawdzimy czy uda nam się ją dla Ciebie zamówić.